Historia Zamku Piastów Śląskich w Brzegu

Pierwszy zamek gotycki wybudowano najprawdopodobniej na terenie pomiędzy dawną Bramą Wrocławską a obecną bramą zamkową, natomiast wymieniony w źródłach w 1235 r. dwór książęcy znajdował się najpewniej na terenie obecnego zamku. Gotycki zamek, kilkakrotnie przebudowywany, był budowlą rezydencjonalno-obronną. W pobliżu, w 1300 r., wybudowano wolnostojącą tzw. wieżę ostatecznej obrony, która później zyskała miano Wieży Lwów ponieważ na szczycie znajdowały się rzeźby lwów ustawione pomiędzy posągami rycerzy. Od 1342 r. do wygaśnięcia dynastii Piastów w 1675 r. zamek pełnił funkcję stałej rezydencji książęcej w stolicy księstwa brzeskiego, wydzielonego w 1311 r.. Tradycje kolekcjonersko-muzealne w brzeskim zamku sięgają 2.poł. XIV w. Ks. Ludwik I rozpoczął gromadzenie drogocennych dzieł sztuki. Zgromadził też jeden z największych na terenie ziem polskich świecki księgozbiór okresu średniowiecza.

Przebudowę gotyckiego zamku na renesansowy rozpoczął ks. Fryderyk II w latach trzydziestych XVI w. – zachował się portal z datą „1536”. W kolejnych latach przebudowano skrzydło zamkowe od strony Odry, wzniesiono klatki schodowe i skrzydło od strony miasta, budując krużganki i bramę. W ostatnim etapie przebudowano skrzydło od strony Bramy Wrocławskiej, wkomponowując je w zabudowę gotycką i opierając je o Wieżę Lwów oraz nawę kościoła przyzamkowego. W latach sześćdziesiątych XVI w. wybudowano mur kurtynowy zamykający dziedziniec od strony fosy oraz położony za murem budynek, mieszczący aptekę. W 1688 r. F. Lucae, opisując brzeski zamek jako jedną z najbardziej interesujących rezydencji renesansowych w tej części Europy, zwraca szczególną uwagę na bogato zdobioną fasadę bramy wjazdowej: Brama z przodu przedstawia się podziwu godnie w pięknej kosztownej, rzeźbiarskiej szacie. U góry stoi ks. Jerzy II i jego małżonka Barbara… Po obu stronach książęce herby, trzymane przez uzbrojonych rycerzy … Każdy herb jest polichromowany kolorami i złotem, i srebrem zdobiony starannie … Górą umieszczone są ciosowe rzeźby przedstawiające królów i książąt piastowskich … Jeszcze wyżej biegnie szeroka galeria a nad nią wznosi się szczyt dachowy, wysoka wieża o dwóch poziomach, kryta miedzią, ozdobiona wieloma złoconymi gałkami. Według kronikarza dolne kondygnacje krużganków zdobione były malowanymi wizerunkami zwierząt, wyższe – porożami. W zachodniej wieży zawieszono złocone tarcze zegarowe i dwa dzwony.

Przebudowano również przyległy kościół kolegiacki p.w. św. Jadwigi, tworząc w jego wnętrzach rodową nekropolię książąt brzesko-legnickich.
Ks. Jerzy II utworzył gabinet sztuk i osobliwości w wybudowanym obok zamku Gymnasium Illustre, w którym przechowywano kolekcje klejnotów i przedmiotów o tematyce sakralnej oraz kartograficzną. Gromadziło ono różne osobliwości przyrody i dzieła sztuki (m. in. gobeliny, obrazy, grafiki). Zbiory Gimnazjum Piastowskiego obejmowały również unikatowe rękopisy oraz bardzo bogaty księgozbiór. Wnętrza zamkowe zdobiły obrazy, rzeźby, arrasy, kolekcja broni i uzbrojenia.
Na terenie należącym do zamku, za bramą prowadzącą w kierunku fosy, po prawej stronie, wybudowano w XVI w. książęcą stajnię i zbrojownię. Ks. Jerzy III w 1658 r. wybudował obok ujeżdżalnię. Nieopodal mieściły się: kuźnia, pracownia krawiecka i szewska. Po lewej znajdowały się: piekarnia, browar, rzeźnia, pralnia oraz stajnia dla koni zaprzęgowych. Pomiędzy zamkiem a wałem obronnym rozpościerał się sad z założonymi w 1668 r. przez ks. Chrystiana pomarańczarnią, placem zabaw, ptaszarnią i strzelnicą. Książęce ogrody otaczały zamek także od strony Odry i miasta.

Po śmierci ostatniego Piasta ks. Jerzego IV Wilhelma w 1675 r., przetrwała jedynie część księgozbioru zgromadzonego w Gimnazjum, natomiast zamkowe kolekcje i zbiory uległy rozproszeniu. W następnych latach zamek był zamieszkiwany przez Karola III Filipa Wittelsbacha i Ludwikę Karolinę Radziwiłł (zmarłą w Brzegu 25 marca 1695 r.). Później zamek stał się siedzibą starostwa, podlegającego staroście krajowemu, rezydującemu we Wrocławiu.
Po bitwie pod Małujowicami (10 kwietnia), 28 kwietnia 1741 r. wojska pruskie na rozkaz Fryderyka II rozpoczęły bombardowanie miasta. Zniszczony wówczas zamek (ocalały Wieża Lwów, budynek bramny, fragmenty krużganków, podziemia i sale na parterze skrzydła od strony Odry), został częściowo odbudowany za sumę 7 426 talarów i od 1742 r. służył jako magazyn wojskowy, spożywczy i solny. W części pomieszczeń w 1755 r. urządzono karczmę i salę taneczną.
W 1867 r. oddano w Brzegu do użytku tzw. Dom Rzemiosł, który zgodnie z założeniem fundatora Roberta Schaerffa służył celom oświatowym i naukowym. W budynku tym miało swą siedzibę brzeskie Muzeum Miejskie, powstałe w stanie zalążkowym w 1901 r. a systematycznie rozwijające się od 1910 r. pod kierunkiem Hermanna Weissteina. Po latach starań, w listopadzie 1924 r. za 50 000 marek dokonano przeniesienia własności zamku z Prus na gminę miejską. W kolejnych latach, już pod kierunkiem Ernsta Günthera, przeniesiono do zamku zbiory Muzeum oraz tzw. Bibliotekę Piastowską z budynku Gimnazjum, odrestaurowano częściowo pomieszczenia zamkowe i 30 listopada 1930 r. otwarto tu pierwsza stałą ekspozycję.

Od października 1945 r. przystąpiono do organizowania Muzeum Piastowskiego w Brzegu, które udostępniło swoją pierwszą stałą wystawę siedem lat później na podstawie ocalałych zbiorów przedwojennych (ok. 40%), po przeprowadzeniu niezbędnych prac zabezpieczających obiekt przed dalszym zniszczeniem. W 1965 r. instytucja otrzymała nową nazwę: Muzeum Piastów Śląskich i jako jedyna w Polsce zajmuje się statutowo problematyką Piastów Śląskich i tradycjami piastowskimi na historycznym obszarze Ziemi Śląskiej oraz gromadzeniem obiektów związanych z przeszłością miasta i Ziemi Brzeskiej.
W latach 1966-1990 przeprowadzono kompleksową odbudowę zamku i przywrócono jego pierwotne założenie przestrzenne. W 1988 r. udostępniono wystawy stałe: „Sztuka śląska XV – XVIII wieku ze zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu” i „Z przeszłości i tradycji Piastów Śląskich”. W pomieszczeniach parterowych ekspozycję poświęcono m.in. rekonstrukcjom strojów i zbroi Piastów śląskich oraz dziejom militarnym miasta. W 2004 r. w podziemiach zamkowych otwarto wystawę „Memoriae Piastorum Principum Silesiae”. Organizowane są wystawy czasowe.

14 września 2005 r. Muzeum Piastów Śląskich zostało narodową instytucją kultury. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego i Starostwo Powiatowe w Brzegu podpisały umowę o współprowadzeniu Muzeum.

Opracowanie treści: Anna Techmańska