Muzeum Dziedzictwa i Kultury Kresów

#DoBrzeguNaKresy

Brzeg jest specyficznym miastem. Jego charakter tworzy nie tylko architektura, nacechowana wybitnymi i wyróżniającymi się na tle innych miast realizacjami sięgającymi czasów średniowiecznych, ale przede wszystkim ludzie. To mieszkańcy miasta tworzyli jego materialne i niematerialne dziedzictwo. Ów genius loci kształtowany przez stulecia i przez dziesiątki pokoleń mieszkańców miasta, wyróżnia Brzeg na tle wielu miejscowości na mapie Polski. Punktem zwrotnym najnowszych dziejów Brzegu był rok 1945 i zmiana granic Rzeczpospolitej. Najnowsze dzieje nadodrzańskiego grodu kształtują pokolenia wywodzące się w dużej mierze z grona przesiedleńców, wywiezionych na Śląsk z terenów kresów południowo wschodnich Drugiej Rzeczpospolitej. Pamięć o przodkach sprawiła, że to właśnie Brzeg został wybrany na miejsce utworzenia Muzeum Dziedzictwa i Kultury Kresów. Na siedzibę muzeum wybrano nieprzypadkowo nietuzinkowy obiekt – dawną książęcą szkołę. Nowożytną kuźnicę wiedzy i umiejętności. Miejsce spotkania Muz, kształtowania charakteru i ugruntowania zasad uniwersalnych. Miejscem, które z czasem stało się wielokulturowym, wieloetnicznym i wielowyznaniowym ośrodkiem nauczania młodzieży.

U podstaw utworzenia Muzeum Dziedzictwa i Kultury Kresów leżało zaangażowanie brzeskich muzealników w uruchomienie 11 listopada 2019 r. wystawy stałej, zatytułowanej Kresy. Ocalone wspomnienia. Ekspozycja powstała na podstawie zbiorów gromadzonych przez Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu od 2018 r. w ramach Archiwum Kresowego. Powstanie wystawy, będące inicjatywą dyrektora Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu Dariusza Byczkowskiego, wynikało z troski o historyczne dziedzictwo kresowe, dążenie do ochrony pamięci historycznej. Ocalenia schedy mieszkańców Kresów II Rzeczypospolitej, którzy po zakończeniu działań wojennych przybyli na Śląsk. Ekspozycja opisuje Kresy poprzez pryzmat rodzinnych pamiątek, dokumentów przekazanych przez Osoby przybyłe głównie z województw: lwowskiego, stanisławowskiego, tarnopolskiego i wołyńskiego. Ten zaczyn, który przywrócił pamięci zbiorowej czasami wręcz celowo zacierany obraz kresowej przeszłości dawnych mieszkańców Brzegu i okolic sprawił, że to właśnie Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu powierzona została misja utworzenia placówki poświęconej Kresom i Kresowianom. Działania brzeskich muzealników zbiegły się ze staraniami Gminy Brzeg, która szukała sposobu na zagospodarowanie należącego do niej dawnego gimnazjum piastowskiego a jedną z propozycji gminy było utworzenie w budynku książęcej szkoły muzeum sprofilowanego na tematyce kresowej.

W dniu 23 kwietnia 2021 r. Wicepremier, wówczas Minister Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu prof. Piotr Gliński, jako główny współprowadzący brzeskie Muzeum Piastów Śląskich wystosował pismo, w którym wyraził akceptację dla przejęcia przez Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu obiektu dawnego Gimnasium Illustre dawnej książęcej szkoły, z przeznaczeniem na potrzeby planowanego oddziału Muzeum Piastów Śląskich oraz o zobowiązaniu się ministerstwa do współfinansowania adaptacji przedmiotowego obiektu na potrzeby Muzeum Dziedzictwa i Kultury Kresów. Szesnastowieczny gmach dawnego gimnazjum, wzniesiony przez nadwornego architekta księcia legnicko-brzeskiego Jerzego II – Włocha Jakuba Parra w 1569 r., przez ostatnie dziesięciolecia stał niezagospodarowany.

Powołanie Muzeum Dziedzictwa i Kultury Kresów jako oddziału Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu traktować należy jako odpowiedź na wieloletnie starania środowisk kresowych o konieczność utworzenia tego typu placówki w południowo-zachodniej części Polski.

Jeszcze w tym samym miesiącu, 29 kwietnia, Rada Miejska Brzegu podjęła uchwałę w sprawie wyrażenia zgody na przekazanie w drodze darowizny na rzecz Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu, zabudowanych działek gruntu nr 423/4 i 424/1, o łącznej pow. 0,4037 ha, położonych w Brzegu przy Placu Moniuszki 1 i ulicy Bolesława Chrobrego.

Protokół przekazania budynku dawnego Gimnazjum na rzecz Muzeum Piastów Śląskich oraz akt notarialny związany z przejęciem budynku podpisany został 29 października 2021 r. Równocześnie dyrektor Muzeum Piastów Śląskich wystąpił do ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w sprawie zmian w statucie brzeskiego muzeum. Odpowiednie zmiany formalno-prawne otworzyły możliwość przeprowadzenia procesu związanego z utworzeniem oddziału oraz adaptacją budynku na przedmiotowy cel. Ostatecznie zmiany w statucie przyjęte zostały na mocy decyzji ministra z  21 kwietnia 2022 r.

W dniu 8. marca 2022 r., w celu rozpoczęcia prac nad profilem przyszłej placówki, przy dyrektorze Muzeum Piastów Śląskich powołane zostało specjalne Kolegium doradcze, na czele którego stanął dr hab. Łukasz Gaweł – dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie. W skład kolegium weszli m.in. wybitni polscy muzealnicy, osoby merytorycznie przygotowane do prowadzenia procesu inwestycyjnego, przedstawiciele samorządu lokalnego i urzędu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Zastępcą przewodniczącego Kolegium wybrany został dr hab. Mariusz Sawicki z Uniwersytetu Opolskiego – członek Rady Muzeum Muzeum Piastów Śląskich. Zadaniem tego gremium jest przygotowanie, opiniowanie oraz inicjowanie kierunków działań związanych z procesem tworzenia Muzeum Kultury i Dziedzictwa Kresów, jako oddziału Muzeum Piastów Śląskich. Kolegium sprawuje nadzór nad kierunkami zagospodarowania obiektu dawnego Gimnazjum Piastowskiego, zaczynając od prac koncepcyjnych, następnie projektowych poprzez wykonawcze i budowlane, a finalnie nadzór merytoryczny nad gromadzeniem zbiorów i uruchomieniem obiektu.

Zgodnie z uchwałą Kolegium podjętą podczas pierwszego posiedzenia w marcu 2022 r. dyrektor MPŚl został zobowiązany do rozpoczęcia procedur związanych z przeprowadzeniem badań w celu zebrania jak najszerszej wiedzy odnośnie samego obiektu, potrzeb związanych z jego zagospodarowaniem oraz zapotrzebowania społecznego na tego typu placówkę.

W drugim kwartale 2022 r. przystąpiono do procedur związanych z wyłonieniem wykonawców badań. Do końca 2022 r. wykonano szczegółowe badania w zakresie rozeznania architektonicznego, konserwatorskiego i stanu konstrukcji budynku. Przeprowadzono również sondażowe badania archeologiczne we wnętrzu obiektu (sondaże w sieni i w piwnicach) zaś w celu rozeznania jego bezpośredniego sąsiedztwa pracom archeologicznym poddano około 120 m2 dziedzińca. Badania tej części nieruchomości miały za zadanie potwierdzenie istnienia wcześniejszej, nowożytnej zabudowy, związanej z domami profesorów Gimnazjum i gimnazjalnym ogrodem.  Ich rezultat dał, zgodnie z przewidywaniami, nad wyraz pozytywny efekt. Dzięki badaniom sondażowym udało się potwierdzić istnienie zabudowy nowożytnej na dziedzińcu, co z kolei pozwoli na staranie się o środki na przebadanie całego terenu dziedzińca (ok 2500 m2). W trakcie badań pozyskano około 1000 artefaktów (fragmentów kafli, ceramiki użytkowej, elementów metaloplastyki, szkła etc.). Dzięki wyjątkowemu znalezisku w postaci fragmentów granatu moździerzowego rozerwanego w trakcie eksplozji i leżącego na spalonej posadzce jednego z dawnych domów profesorskich udało się określić dokładną datę zniszczenia części zabudowy dziedzińca. Odnaleziony artefakt w zestawieniu z adnotacjami z kroniki oblężenia miasta z 1741 r. pozwoliły datować zniszczenie obiektów stojących we wschodniej części dziedzińca na 2 maja 1741 r. o godzinie 11. Ciekawe okazały się również wyniki badań konserwatorskich. Wiemy, że renesansowy portal główny pokryty był dekoracją malarską. Udało się także odnaleźć renesansowe elementy architektury (np. detale opasek okiennych, okulus – okrągły otwór zlokalizowany nad furtą dla pieszych doświetlający w szesnastym wieku sień). Wyniki przeprowadzonych badań zostaną uwzględnione w Programie Funkcjonalno Użytkowym, który będzie pierwszym krokiem do opracowania projektu adaptacji dawnego gimnazjum na cele muzealne.

Projektując przyszłe Muzeum Dziedzictwa i Kultury Kresów przed muzealnikami i projektantami stoi kolosalne zadanie odpowiedniego zaaranżowania całej, nowo tworzonej, instytucji. Nie tylko pod kątem zagospodarowania przestrzeni obejmującej pięć i pół tysiąca metrów kwadratowych samego budynku oraz blisko 3 tys. metrów kwadratowych terenu przyległego, lecz przede wszystkim merytoryczne opracowanie wystaw.

Na pytanie, w jakim kierunku ma podążać proces projektowy, odnośnie merytorycznej prezentacji tematu wstępnej odpowiedzi udzieliły przeprowadzone badania socjologiczne. Już wiemy, że będziemy szli dwutorowością opowieści, prezentując relacje łączące Śląsk z Kresami Rzeczpospolitej, Te światy „równoległe” na przestrzeni wieków miały wiele punktów wspólnych. Historii, które przenikały się nawzajem tworząc dialog Śląska i Kresów. Zwornikiem naszej opowieści o tych relacjach będzie przesiedlenie mieszkańców Lwowa, Stanisławowa, Wilna, Kamieńca Podolskiego, Żółkwi i wielu miast , miasteczek i wsi na tereny dzisiejszej Polski południowo-zachodniej.   
W myśl łacińskiej maksymy Nihil de nobis, sine nobis, w bezpośredni proces tworzenia Muzeum Dziedzictwa i Kultury Kresów od 2023 r, zaangażowane zostały stowarzyszenia i organizacje kresowe, które chętnie odpowiedziały na zaproszenie brzeskich muzealników do spotkania w Brzegu i udziału w tworzeniu placówki o Kresach i Kresowianach. O dziedzictwie, kulturze, historii, Tej Wielkiej i tej najbliższej sercu – historii i historiach rodów, rodzin i jednostek. A zatem #DoBrzeguNaKresy.